प्रेमचंद आणि बालसाहित्य

  जागतिक साहित्यातील भारताचे मानाचं पान म्हणजे मुन्शी प्रेमचंद. अन्तोन चेकोव्ह, मॅक्सिम गॉर्की, लिओ टॉलस्टॉय अशा शब्दप्रभूंच्या मांडीला मांडी लावून बसण्याची क्षमता असणारा हा एक थोर साहित्यिक. भारतीय समाजमनाची खऱ्या अर्थाने नस सापडलेल्या प्रेमचंदांनी विपुल लेखन केले. त्यांच्या कादंबऱ्या आणि कथांनी गेली सव्वाशे वर्षे वाचकांच्या मनावर गारूड केले आहे.

   वैश्विकता हे त्यांच्या लेखनाचे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य. प्रेमचंदांना कोणत्याही काळात वाचा, ते तेवढेच कालसुसंगत वाटतात. खरं तर लेखनातील ही वैश्विकताच त्या लेखकाला अजरामर करीत असते, जागतिक पातळीवर नेत असते. (त्यामुळेच मेक्सिकोच्या नोबेल पुरस्कार विजेत्या गाब्रिएल गार्सिया मार्कसच्या कथांतील पात्रही आपल्याला आपल्या आजूबाजूला वावरतांना दिसतात.) ही क्षमता प्रेमचंद यांच्या लेखणीत आहे.

            प्रेमचंदांनी लिहिलेल्या कादंबऱ्या आणि कथांनी त्यांना खरी ओळख मिळवून दिली. त्या वाचकप्रिय ठरल्या, समिक्षकांच्या चर्चेच्या विषय बनल्या. मात्र त्या तुलनेत त्यांच्या बालसाहित्याची फारशी दखल घेतल्या गेली नाही. त्यांचे निधन झाल्यानंतर १९४८ साली त्यांच्या बालकथांचा संग्रह 'जंगल की कहानियॉ' प्रसिद्ध झाला होता. याशिवायही त्यांच्या इतर काही बालकथा प्रसिद्ध आहेत. ज्यात ईदगाह, गुल्ली-दंडा, दोन बैलो की कथा अशा कथांचा आवर्जून उल्लेख करावा लागेल. या कथा बालकांच्या भावविश्वातून भारतीय समाजव्यवस्थेचे आकलन करण्याचा प्रयत्न करतात.

          २०१० साली मी प्रेमचंदांच्या काही बालकथा मराठीत अनुवादीत केल्या होत्या. त्या नंतर साकेत प्रकाशनाने प्रसिद्ध केल्या. आज सहज या बालकथा वाचतांना लक्षात आले की, सव्वाशे वर्षांपूर्वी लिहिलेल्या या गोष्टी आजही कालसुसंगत आहेत आणि आणखी शंभर वर्षांनंतरही त्या तितक्याच कालसुसंगत राहतील.

Hope

  Hope driving force of our survival in any situation.Today, in the days of lockdown, when everything looks unexpected, people are helping others. It sustains our faith in humanity. We all are living in the milieu which is absolutely unprecedented.

    We must thank to our both governments for forcing us to lockdown ourselves. We had not any such experience in the past. Expect a few days of curfew imposed during communal riots, we prefer to live in social harmony.
   Lockdown is different than curfew. It's self-imposed restriction. Most of the citizens are following the guidelines issued by the authorities. But there are many things happening around us which are sufficient to strengthen our faith in humanity.
I read, A doctor who is a cancer patient working in the hospital tirelessly for Corona patients, an eighty years old lady donated her life long savings for PM fund, a farmer has distributed all his yield from his farm to the poor people of his village, a grocer has opened up his godown for the needy, a hotel owner whose business is collapsed during these days, is ready to cook for helpless migrated workers, a teacher has taken the responsibility of some students who are residing in the rented rooms and could not return to their homes, a garage owner is ready to repair all vehicles of Corona warriors in the city freely, a motivator is repeatedly posting motivational videos for the people who are facing psychological challenges.
     These are some examples which represent the nature of our society. Post-Corona days might be challenging, but with the collective efforts we can overcome all these challenges. There are many speculations about our future. T.V channels are tirelessly speaking on that. Social media sites are endlessly pouring out tons of posts and comments on us. For a while, we are confused with the changing socio-political scenario.
    It is said that modernization cuts us from the society and puts us in the confinement of selfishness and greed. And this is the sign of our degradation. But current scenario is enough to erase out such thoughts.
    Corona has united us as a society. Not only our family but we are taking care of others. This is a ray of hope which is so bright and optimistic and sufficient to prove us as a human being.

@Vishal Tayade

Future knocks door

Recently, I heard a speech (really, I heard, not listened). The speaker said that we are living in very dangerous period of time and it makes us restless and bla, bla, bla. He was counting various examples of changing world and their adverse effect on human being. A thought struck my mind that is it really a horrible period to live?
         Going back to the long history of human race, we can see that every age has its problems. People living in that period were also thinking same about their fate. 
         Today, our world is afraid of Coronavirus. But in the history, many diseases have been threatened us and put a question mark on our existence. But we survived and resumed our life cycle like a Phoneix, an ancient long-lived bird referred in Greek mythology.   

            Even in the first quarter of the last century, deadly outbreak of Flu pandemic tore across the globe and infected over a third of the world's population. Near about 50 million people lost their lives. This is one example. Still, we, human being, are surviving.
        Hope is a motivational force behind what we are and what we will be...
So, don't scared. We will emerge triumphantly.     
         Ereyestrday, Hon. PM rightly said that we have many opportunities in future. We can become super power. We can strengthen our economy. Our Pharma sector is very strong. We can emerged as the biggest global supplier. Creative people, with their creative instinct, can bring substantial changes in the life of common people. There are many untouched areas of research, they are challenges for us. We have tremendous source of natural resources that could be utilised for development. But, for that, it is required to keep patience! Today's problems are not permanent. With collective efforts, we will overcome all these problems. Yes, we will! So, believe in the best! and wait, future is about to knock our doors...

@Vishal Tayade

#Reading

            We are surviving through times like we have never known before; within few days many things entered in our life to make it changed forever. I turned to be a serious reader, made a list of the books that I would read in lockdown and there after.
            Here, generally, I prefer to write about the book once I turned its last page. But today, I feel to say something about it before I starting to read. Don't know how but this Japanese writer has been made tremendous impact on writing and my approach towards literature as a whole. Haruki Murakami is the writer I am talking about and the novel that I have started to read is 'Kafa on the shore'.
           Actually, I like to read many books simultaneously. Presently, I'm reading two books. 'Sapiens: a brief history of mankind' by Yuval Noah Harari, one of the greatest historian of our time and second book is 'Tell her everything', a novel by Mirza Waheed. Both titles are having different genres. But, Yes, let me tell, they are remarkable. First one, as it's title suggests, it is a story of human being and widely talked about book in the world. Other is a fiction. The story is being told by a father to his daughter. Written in very simple English, this novel gripped me from its first page.(Though I had downloaded the book on my Kindle when I read somewhere that this title is the winner of much coveted The Hindu literary prize this year. Ereyestrday, I started to read it.)
          Yes! Now, I was talking about Murakami, who always missed to win Nobel prize (almost every year his name is discussed in media.) Now I have not much to say about 'Kafka on the Shore'. I have its hard copy in my hand, that I had purchased seven years back and planned many times to read it. I think lockdown is the good muharth for that.)
           I know I would take a week or a fortnight to finish this bulky book having 615 pages, because I have a tendency to ruminate on whatever I read. I underline the sentence which I found impressive in the book. Sometimes, like to go back to reread or make notes, if I feel so. It takes so much time to finish the book. But this way I enjoy reading and for me, reading becomes a learnable activity.
Wait for a while, Let you know about the book, once it will be finished.
                   
 @Vishal Tayade

फिनीक्सच्या राखेतून उठला मोर: वाचायलाच हवा असा कथासंग्रह.

                                  जयंत पवार यांचा 'फिनीक्सच्या राखेतून उठला मोर' हा कथासंग्रह तिसऱ्यांदा वाचतोय. मराठी कथेला दोन पावलं पुढे टाकायला लावणारा हा कथासंग्रह आवर्जून वाचावा असा आहे. महानगरीय संवेदना या कथांचा गाभा आहेत. लेखक स्वत: मुंबईत राहत असल्याने त्यांच्या आजूबाजूला घडणाऱ्या घटनांचे पडसाद त्यांच्या विचारांवर आणि लेखनावर  पडणे स्वाभाविक आहे. त्यात जयंत पवार हे पत्रकार आहेत. आपल्या शोधक नजरेने त्यांनी आपल्या भोवतालच्या परिस्थितीला अचूक टिपले आणि तिला आपल्या कथांचे विषय बनवले.

                            अलिकडे मुळातचं मराठीत कथालेखन फार कमी होत आहे. त्यातही महानगरीय संदर्भ असलेले लेखन तर मोजकचं. या पार्श्वभूमीवर मला हा कथासंग्रह मोलाचा वाटतो. या संग्रहातील प्रत्येक कथा ही आपल्या पोटात एका कादंबरीची क्षमता बाळगणारी आहे. निवेदन शैलीच्या बाबतीत लेखकाने केलेले प्रयोग तर आश्चर्य वाटावेत असे आहेत. महानगरातल्या माणसाच्या जीवनातील गुंतागुंत रेखाटताना फार अभ्यासपूर्ण रितीने त्यांनी हे तंत्र वापरले आहे.

                              तंत्र आणि मांडणीच्या बाबतीत तर पवारांच्या लेखनीचे कौतुकचं करायला हवे. फ्लॅशबक तंत्राचा केलेला प्रभावी उपयोग, कथेच्या निवेदनातील प्रवाहीपणा , पात्र आणि कथावस्तूला साजेशी भाषा ही काही या संग्रहाची शक्तीस्थळं सांगता येतील. जयंत पवार हे मुळात एक अव्वल दर्जाचे नाटककार आहेत. 'अधांतर', 'काय डेंजर वारं सुटलंय' अशी ख्यातीप्राप्त नाटकं त्यांच्या नावावर आहेत. या कथांमधील दृष्यात्मकता त्यांच्यातील नाट्यलेखकाचं प्रतिनिधित्व करते असं म्हणता येईल.

                             या संग्रहाला निखीलेश चित्रे यांची दीर्घ प्रस्तावना लाभली आहे. जागतिक, भारतीय (विशेषतः हिंदी) आणि मराठी कथेचा आढावा घेणारी ही प्रस्तावना वाचनीय तर आहेच, किंबहुना साहित्याच्या विद्यार्थ्यांनी ती अभ्यासावी अशी आहे.

                              या कथासंग्रहाचे तसेच प्रत्येक कथेचे शीर्षक अतिशय बोलके आहे. शीर्षक वाचल्यावर कथेविषयी वाचकांची उत्सुकता वाढते. उदा.'साशे भात्तर रुपयांचा सवाल अर्थात युध्द आमुचे सुरू!' , 'फिनीक्सच्या राखेतून उठला मोर', 'चंदूच्या लग्नाची गोष्ट अर्थात सड्डम में टढ्ढुम', 'एका रोमहर्षक लढ्याचा गाळीव इतिहास' इ. कथा फार ताकदीने वाचकांसमोर येतात.
                               सन २०१० मध्ये लोकवाड्मय गृह या प्रकाशन संस्थेने काढलेला हा कथासंग्रह वाचक आणि समीक्षकांनीही उचलून धरला होता. नंतर त्याच्या आवृत्त्याही निघाल्या. या कथासंग्रहाला २०१२ सालचा साहित्य अकादमीचा पुरस्कार प्रदान करण्यात आला. जी.ए.कुलकर्णी (साहित्य अकादमी-१९७३)यांच्या नंतर तब्बल १९ वर्षांनी मराठीत एखाद्या कथासंग्रहाला अकादमी पुरस्कारावर आपली मोहर उठवता आली.

                              जागतिक साहित्यातील कथा वाचताना आंतोन चेकोव्ह, मॅक्सिम गाॅर्की, गाय द मोपसा, हारुकी मुराकामी, रेमंड कार्व्हर , प्रेमचंद, उदय प्रकाश ते अलीकडच्या चिमामिंडा ऐडेची अशा कथाकारांच्या कथांनी प्रभावीत झालेलो होतो. त्या श्रेणीत जयंत पवार यांची कथा ठेवता येईल इतक्या ताकदीची ती आहे.

Gangtok. I'm with very senior writers of our time whom I met at Gangtok. Dr.Manoram Mahapatra ,Odisha(right) and Dr. Shanti Chhatri, Sikkim(middle). Both are writing more than my age. There company energised me. Writing is not a profession for them, but it is a mean of survival.Their attitude towards writing mesmerised me.  They taught me many things. Both are very disciplined writer. I find, they're reluctant to talk about awards they got. Okay, that's the part recognisation of your work, but it should not overpower the creative stuff in you, they said.

बालसाहित्यासमोरील आव्हानांच्या संदर्भाने विचार सुरू आहे. आव्हाने तर खूप आहेत पण आपण आपल्या परीने बालसाहित्य चळवळ सुरू ठेऊ. महाराष्ट्रातील साहित्य संस्थांनी पुढाकार घेऊन या बाबतीत काम करावे यासाठी प्रयत्नरत राहू. आजऱ्याचे श्री. विभुते सर जसे प्रयत्न करीत आहेत, तसे राज्यात इतरत्रही व्हावेत.मुलांना जे आवडते तेच देऊया, तरच ते वाचतील. चित्रांचा मुद्दा तर महत्वाचा आहेच. लेखन चित्रातूनही बालकाशी बोललं पाहिजे. किंबहुना, मुल बालसाहित्याचं पुस्तक हातात घेतल्यावर वाचण्याआधी सगळी चित्रे आधी पहात असते. त्यामुळेच पाश्चात्य बालसाहित्यात चित्रांची रेलचेल असते.
शासनाच्या धोरणानुसार CSR(Corporate Social Responsibility) अंतर्गत कंपन्यांना काही निधी सामाजिक कामासाठी खर्च करणे बंधनकारक आहे. अनेक कंपन्या बालकांच्या विकासाच्या अनुषंगाने शिक्षण आणि आरोग्य या क्षेत्रात आर्थिक योगदान देत आहेत. बालसाहित्य निर्मितीसाठी त्यांची काही मदत होऊ शकेल का याचा आपल्या स्तरावर विचार करता येईल. आम्ही औरंगाबादमध्ये त्यादृष्टीने प्रयत्न करीत आहोत. कारण अनेक बालसाहित्यीक आर्थिक कारणाने आपलं लेखन पुस्तक रुपाने प्रसिद्ध करु शकत नाहीत. (यात लिहिणाऱ्या बालकांची-बाललेखकांची संख्या फार मोठी आहे.)
मनपा /नपा/जिप यांचेही सहकार्य या दृष्टीने मिळू शकते. त्यांच्या समोर हा मुद्दा व्यवस्थित मांडल्या गेला पाहिजे.
वितरण या मुद्द्यावर गांभीर्याने विचार होणे ही काळाची गरज आहे. मी लिहावे, मी छापावे आणि मीच वाचकापर्यंत जाण्यासाठी धडपडत रहावे हे बालसाहित्यीकाला शक्य होत नाही. या ग्रुपमध्ये राज्यातील सर्व भागातील सदस्य आहेत. आपल्याला एकत्र येऊन आपल्या कार्यक्षेत्रात वितरणासाठी काही यंत्रणा तयार करता येईल का? याचा विचार करुया. त्याचा सगळ्यांना फायदा होईल आणि पुस्तक राज्यभर जाऊ शकतील.
शेवटी महत्वाचे म्हणजे बालसाहित्यीकांना आजच्या बालवाचकाची स्पंदने टिपता आली पाहिजेत. मला जे आवडते किंवा लिहिता येते यापेक्षा बालकाला जे आवडते ते कसे देता येईल याचा विचार करायला हवा.
पाश्चात्य देशात बालसाहित्य हा एक महत्वाचा साहित्य प्रवाह आहे, ज्याची आर्थिक उलाढालही आपल्याला आश्चर्यचकित करणारी आहे. जॉन ग्रीन, डेविड विल्यम्स, जॅकलीन विल्सन, जेरेमी स्ट्राँग अशा इंग्रजीत लिहिणाऱ्या बाल-कुमार साहित्यिकांच्या वेबसाईट बघितल्या तरी त्याची प्रचिती येऊ शकते.
अशा विविध मुद्दय़ांवर चर्चा होणे आणि प्रत्यक्षात त्यादृष्टीने पावलं उचलणे गरजेचे आहे.